Átökin um Dómkirkjuna: Tilraun um bernskureynslu, trú og guðfræði

Hversu langt ná minningar okkar úr bernsku? Hvernig hafa þær mótað okkur og hvernig höfum við unnið úr þeim? Svo búum við að bernskureynslu sem er hulin gleymsku en er þó geymd djúpt í undirmeðvitundinni. Hún mótar okkur líka. — En hvernig?

Á hvern hátt er trú okkar háttað og hvernig er hún til komin? Er leyfilegt að spyrja um fósturfræði trúarinnar? Af hvaða rót er hún sprottin? Hér er vel að merkja ekki átt við trú í merkingunni sannfæring, skoðun, eða samsömun við heilsteypta dogmatík. Hér er vísað til trúar sem felur í sér einhvern óljósan grun, vonarglætu, daufa vitund um hulinn veruleika. Ætti ég kannski bara að segja: áleitna tilfinningu fyrir nálægum Guði og vott af trausti til hans?

Svo hafa sum okkar tileinkað sér einhvers konar guðfræði sem er blanda af handverki og hugarleikfimi — lært fyrirbæri sem þó stendur í einhverju óljósu sambandi við trú. En hefur reynsla okkar í bernsku og æsku eitthvað með trú okkar og jafnvel guðfræði að gera? Getur sú guðfræði sem við smíðum okkur á fullorðinsárum hugsanlega með margra ára háskólanámi eftir allt saman að mestu leyti verið byggð á mismeðvitaðri bernskureynslu?

Hér verður glímt við þá áleitnu spurningu hvort verið geti að áreiti, hughrif og reynsla sem við verðum fyrir á fyrstu árum ævinnar hafi bein mótunaráhrif á þá trú og guðfræði sem við síðar boðum í kirkjunni. Ef svo er má líka spyrja: Getur bernskureynsla þjónað sem guðfræðisöguleg skýring þegar um trú, guðfræði og predikun kirkjuleiðtoga er að ræða?

Upptaktur vestur við Þorskafjörð

Matthías Jochumsson lagði flestum öðrum fremur grunn að þeirri túlkun kristinnar trúar sem hér réð hér ríkjum ungann úr öldinni sem leið. Í nýlegri bók um hugarheim Matthíasar eins og hann birtist í víðfeðmu æviverki prestsins, ritstjórnas, skáldsins — og alls hins sem Matthías var — er litið svo á að hann hafi hafnað hefðbundnum játninga- og kenningarbundnum kristindómi en tileinkað sér frjálslynda guðfræði sem mótaði presta og aðra guðfræðinga bæði á meginlandi Evrópu og vestanhafs beggja vegna þarsíðustu aldamóta.[1] Þetta er ugglaust bæði satt og rétt en samt e.t.v. of slétt og fellt.  Í hinni miklu ævisögu Matthíasar, Upp á sigurhæðir, er gengið nær sögupersónunni og lögð áhersla á að þótt hann hafi aðhyllst „frjálsan kristindóm“ lífið út hafi hann þó verið bundnari við „gömlu guðfræðina“ en margur hafi talið og þá einkum vegna þess að honum hafi þótt „nýguðfræðina“ skorta „[…] sál, sannfæringu og heilagan anda.“[2] Þessi greining er byggð á sjálfsskrifum Matthíasar frá lokaskeiði ævinnar. Þarna er gert ráð fyrir mun meiri spennu og e.t.v. mótsögnum en í fyrri lýsingunni. Eykur það trúverðugleika myndarinnar en um Matthías hefur verið sagt að hann hafi verið „[…] fleyti fullur af þverstæðum, andstæðum, jafnvel fjarstæðum og svæsnum hugsunum […]“.[3] Hér er líklega að finna ákveðinn núning milli trúar og guðfræði Matthíasar eða hugsanlega hjarta hans og heila ef anatómíu hugmyndanna er haldið til streitu. Í hjarta sínu varðveitti hann líklega leynda von um guðdóm, upprisu og eilíft líf sem heilinn átti erfitt með að samsama vitsmunalegri heimsmynd samtímans.[4] Hvernig skyldi hafa komið til þessarar spennu? Gerðist það við nám í prestslegum fræðum eða grúski í erlendum ritum sem Matthías þreytti mestan hluta starfsævinnar?

Vera má að svarið sé allt annars staðar að finna eða í baðstofukytrunni heima í Skógum þar sem Matthías svaf ásamt foreldrum sínum og systkinum fyrstu tíu ár ævinnar. Þar heyrði hann oft á tal foreldranna í hvílunni er þau báru saman bækur sínar „[…] um ýmsar kenningar og kreddur.“ Afneituðu þau bæði „[…] kenningunni um eilífa útskúfun sem óhugsanlegri, og á einhvern hátt skildu þau öðruvísi en bókstaflega ýmsar frásögur og fyrirskipanir, sem „Drottinn bauð“ í bókum Gamla testamentisins […].“ En bæði litu þau á það sem safn sundurlausra bóka, misjafnra að áreiðanleika og andlegri þýðingu og trúðu ekki öllu í þeim jafnt. Þrátt fyrir gagnrýna hugsun voru bæði „guðhrædd og trúrækin“ og létu frjálslegar og skynsamlegar trúarskoðanir sínar lítt uppi við börn sín.[5]

Hvernig bregst barnshugur við slíku hljóðskrafi sem honum er ekki ætlað að heyra í myrkri undir súð? Vakti ekki mótsögnin milli trúnaðartals foreldranna og kverfræðslu kirkjunnar furðu? Hvort skyldi nú hafa fylgt Matthíasi lengra á æviveginum og staðið honum nær, bernskumótunin eða lærð guðfræðin? Er ekki líklegt að Matthías hafi orðið sá boðberi „frjáls kristindóms“ sem hann var alla ævi löngu áður en hann tók að pæla í systematískri guðfræði?

Barist um Dómkirkjuna

Um miðbik tuttugustu aldar gnæfðu tveir turnar yfir kristnihaldinu í höfuðstaðnum: Sigurbjörn biskup og Jón Auðuns dómprófastur. Þetta voru tveir gjörólíkir menn að upplagi, uppeldi og upplifunum í bernsku samt voru þeir af sömu kynslóð. Jón fæddist 1905 í háborgaralegu umhverfi vestur á Ísafirði en Sigurbjörn var bóndasonur sunnan úr Meðallandi fæddur 1911. Fullorðnir fóru þeir hvor fyrir sinni fylkingunni í íslensku þjóðkirkjunni. Jón var það sem kallaðist frjálslyndur guðfræðingur (sem þá hafði einkum kirkjupólitíska merkingu) og spíritisti. Sigurbjörn var á hinn bóginn baráttumaður nýrrar stefnu sem hér verður einfaldlega kölluð kirkjustefna (sumir myndu e.t.v. segja há-kirkjustefna). Jón var helsti fulltrúi meginstraumsþjóðkirkjunnar  á sinni tíð. Sigurbjörn sótti fram fáliðaður og í mótbyr. Nú heyrir fylking Jóns að mestu sögunni til. Þjóðkirkjan fylgir Sigurbirni aftur á móti eftir í humátt a.m.k. — En nóg um það.

Þegar dróg að jólum 1963 varð ljóst að Jón Auðuns gæti af heilsufarsástæðum ekki messað um hátíðirnar. Helgihaldinu í Dómkirkjunni var útvarpað þá líkt og nú og mótaði því stemmninguna á aðfangadag á flestum íslenskum heimilum. Í enn ríkara mæli en nú á nýrri öld. Sigurbjörn sá þetta sem tækifæri og „leitaðist […] eftir að embætta sjálfur þetta kvöld í dómkirkju sinni.“ Jón kvað það ekki hægt. Hann væri búinn að fá fyrrv. prest og prófast vestan af fjörðum til að hlaupa í skarðið. Sá hafði látið af embætti tæpum áratug áður og starfaði nú í hinum veraldlega geira ríkisins. Biskup samdi við forfalla-prestinn um að víkja og var það velkomið. Dómprófastur brást öndverður við og sagði prestinn ekki geta „[…] brugðist sér í þessu, enda væri fréttin um að hinn ástsæli prófastur ætlaði að messa þetta kvöld komin um alla Vestfirði og mundi breytingin valda miklum vonbrigðum.“ Deilan átti sér vissulega aðdraganda og mun hafa verið komin á það stig „ […] að biskup var hættur að vígja presta á messutímum sr. Jóns […]“ sem þannig var vissulega beittur þöggun. Átökin um Dómkirkjuna náðu loks hámarki sínu með því að Sigurbjörn „[…] hótaði að flytja biskupskápu sína úr Dómkirkjunni  og upp í Hallgrímskirkju.“ Þetta kann að hljóma einkennilega en í þessu fólst þó sú ógnun að Hallgrímskirkja yrði í framtíðinni gerð að dómkirkju landsins. Það gat þó ekki orðið í bráð þar sem kórkjallari fyrirhugaðrar kirkju gat ekki hentað sem þjóðarhelgidómur hvað sem síðar yrði. Dómkirkjupresturinn, kollega Jóns Auðuns, og dómorganistinn leituðu nú sátta og úr varð að biskup annaðist „miðnæturguðsþjónustu“ eða „jólasöngs“ á jólanóttina.[6] Festi hún sig síðar í sessi á þann hátt að 1967 var tekið að sjónvarpa helgihaldi biskups á aðfangadagskvöldi.[7]

Er ekki alveg fráleitt að ætla að bernskureynsla þeirra Jóns Auðuns vestur á fjörðum og Sigurbjörns Einarssonar í Meðallandinu geti skipt nokkru einasta máli í þessari deilu? — Látum á reyna!

Epífanía við Djúp

Til eru ævisögur beggja prelátanna sem hér segir frá. Í báðum segir frá trúarlegri æskureynslu. Jón Auðuns ritaði sína sögu sjálfur og kom hún út 1976 undir heitinu Líf og lífsviðhorf. Þar segist hann ekki hafa hlotið neina trúarlega mótun „í heimahúsum“ enda hafi þar lítið verið um trúmál talað. Telur hann sig því heldur ekki hafa átt neina barnatrú í þeim skilningi sem tíðast er lagður í það orð. Á hinn bóginn varð hann fyrir reynslu um tíu ára aldur sem án efa var trúarleg:

Það var yndislegt sumarkvöld í Ögri. Eftir mjaltir rak ég kýrnar upp á Efraból í haga, en þar lagðist niður gömul kýr, og sjálfur settist ég og hallaði mér að hálsi hennar. Gamla kýrin hringaði hálsinn utan um mig varlega og eins og af mikilli ástúð. Fyrir framan mig blöstu við bæjarhúsin, túnið og Djúpið, breiða, bláa, vafið kvöldkyrrðinni. Ósegjanlegur friður umvafði gömlu kúna, mig og umhverfið allt, unaðarsæla fyllti barnssál mína og þá gerðist hið óvænta, sem ég hafði aldrei lifað áður og aldrei lesið um né heyrt […] Titrandi fann ég óumræðilega nálægð Guðs yfirskyggja mig, eins og allt yrði þrungið Guði, himinn og haf, jörðin, ég og gamla kýrin. Ég varð eins og eitt með þessu öllu og öryggiskenndinni, friðinum fæ ég ekki lýst. Hve lengi veit ég ekki.[8]

Eftir atvikið sveif Jón frekar en gekk heim á bæinn en gat engum sagt frá því sem fyrir hann hafði borið. Minningin fylgdi honum samt upp frá þessu og e.t.v. vegna þess að hann gat ekki tjáð hana fyrr en síðar.

Kristsopinberun í Koteyjarkílum

Saga Sigurbjörns kom út á bók — Sigurbjörn biskup: Ævi og starf — rúmum áratug síðar skráð af  Sigurði A. Magnússyni rithöfundi.[9] Öfugt við Jón fékk Sigurbjörn ríkulegt trúaruppeldi ekki síst meðan hann bjó hjá afa sínum og ömmu að Háu-Kotey en móðir hans lést eftir að hafa bjargað nýfæddum bróður hans undan eldi í baðstofunni á jólum þegar Sigurbjörn var á öðru ári. Fólst uppeldið í hefðbundinni heimilisguðrækni og kirkjuferðum auk þess sem hann var látinn læra bænir og vers ekki síst eftir Hallgrím Pétursson.

Fimm- til sex ára gamall varð Sigurbjörn fyrir trúarlegri bernskureynslu sinni. Hafi það ekki beinlínis verið sama sumarið og Jón Auðuns skeikar ekki miklu! Hann var þó hinu megin á landinu!

Drengurinn sá Guð oftsinnis í mýrinni fyrir sunnan bæinn og suður á bóli, hann vissi ekki hvernig en myndin grópaðist í vitund hans: Unglingur, skegglaus, fallegur, brosandi í dökku fati síðu, band um mittið. Aldrei átti hann eftir sjá neina mynd sem líktist þessari. Guð var að skapa í mýrinni, búa til þúfur og stör og rima og tala við mýrisspýtuna óðinshanann og lóuþrælinn. Og þegar Guð hvarf var bros hans eftir.[10]

Guð brosti samt ekki alltaf. Hann gat líka verið strangur reiður eða jafnvel grátið. Hann gat líka horfið og látið undir höfuð leggjast að  koma þótt á hann væri kallað. Drengurinn gat jafnvel óttast að Guði þætti ekki væntum hann og hefði jafnvel útskúfað honum.

Heimildarýni

Nú má spyrja: Hvað er að byggja á lýsingum sem þessum? Það er ekkert einfalt mál. Líklega verður að líta svo á að þar sé um túlkunarfræðilegan hring eða spíral sé að ræða. Í tilvitnunum hér framar fléttast sem sé saman lýsing á skynjun/reynslu og túlkun reynslunnar. Hvor bítur þar í annars skott.

Þegar um lýsinguna er að ræða ber að gæta að því að meira en hálf öld skilur á milli atvika og skrásetningar í báðum tilvikum. Öruggast er að ætla að hvorug frásaganna hafi hlotið endanlega gerð fyrr en við skrásetninguna. Reynsla þeirra Jóns og Sigurbjörns er þó þess eðlis að ætla má að hún hafi lifað með þeim alla ævi en þó endurnýjast og e.t.v. myndbreyst á ólíkum æviskeiðum. Jón tekur t.d. fram að hann hafi oft endurlifað brot af reynslu sinni þegar hann stóð prestur fyrir altari. Því má ætla að lífrænt samband sé milli bernskureynslunnar og frásagnanna í báðum tilvikum. Lýsinguna ber þó ekki að skilja sem bókstaflega frásögu af því sem þeir upplifðu hvor um sig þótt óhætt virðist að treysta burðarásum frásagnanna.

Snúnara er að taka afstöðu til túlkana höfundanna tveggja. Þeir skýra reynslu sína ekki út frá sjónarhorni ungra drengja heldur aldraðra háskólagenginna guðfræðinga og kirkjuleiðtoga. Frá því að þeir skynjuðu dularfulla nálægð Guðs vestur við Djúp og austur í Meðallandi höfðu þeir lagt stund á guðfræði hér heima og  erlendis (þótt hvorugur geti tæpast talist sprenglærður á nútímamælikvarða). Auk þess höfðu þeir starfað sem prestar í áratugi og Sigurbjörn auk þess sem háskólakennari og biskup. Þegar þeir útleggja reynslu sína gera þeir það því í krafti akademískrar guðfræði, kirkjupólitískrar stöðu sinnar og langrar ævi. Túlkanirnar vísa heldur ekki til annars áratugar tuttugustu aldar eins og lýsingarnar. Þær eiga fyrst og fremst við áttunda og níunda áratugina.  Túlkunin hefur svo óhjákvæmilega haft áhrif á hvernig öldungarnir orðuðu og tjáðu reynslu sína eða „vitrun“.— Það skiptir máli. En hvernig?

Umræða

Höfundur þessarar tilraunar er kirkjusagnfræðingur. Því hyggst hann ekki hætta sér langt út á hið trúarlífssálarfræðilega svell. Þó verður ekki hjá því komist að taka fáeinar spyrnur úr því lagt var upp í þennan vafasama leiðangur. Skal þar látið við sitja að nefna til sögunnar þekkt rit Hjalmars Sundén (1908–1993) prófessors í trúarlífssálarfræði í Uppsölum, Religionen och rollerna. Höfundurinn telst til helstu frumkvöðla trúarlífssálarfræði í Evrópu. Í ritinu setti hann fram fræga kenningu um forsendur trúarlegrar upplifunar, túlkun hennar og tjáningu.[11] Hér verður sú mikla bók tekin algerum lausatökum, því miður.

Sé horfið aftur að bernskuupplifunum þeirra þriggja kennimanna sem hér hafa verið  nefndir til leiks er ljóst að reynsla Matthíasar sem hér var litið svo á að hafi mótað guðfræði hans var algerlega hugræns- og vitsmunalgers eðlis (kognitíf). Hann er því úr þessari sögu. Reynsla hinna tveggja var mun gagngerari og hefur í báðum tilvikum djúpsálafræðilega undiröldu.[12] Ætla má að atvikin hafi því ekki aðeins mótað guðfræði þeirra heldur einnig trú. Hvor um sig lýsir svo reynslu sinni löngu síðar og þá í ljósi trúar sinnar og guðfræði. Er þar kominn sá hringur eða spírall sem drepið var á framar.

Þegar um skynjun almennt er að ræða lagði Sundén áherslu á að sá/sú/það sem skynjar velji bæði úr skynhrifum sínum og túlkaði þau með virkum hætti út frá bæði einstaklingsbundnum forsendum sjálfra sín og forsendum sem rekja megi til umhverfisins. Var þetta sjónarmið mjög að ryðja sér til rúms meðal sálfræðinga um það leyti sem hann þróaði fræði sín um trúarreynslu, forsendur hennar og túlkun. Þetta taldi hann einnig eiga við trúarlega reynslu. Í ljósi þessa má líta svo á að Sigurbjörn Einarsson hafi búið að ríkulegum forsendum til að túlka hughrif sín og að þær hefðu orðið til við heimilisguðræknina í Háu–Kotey  sem afi hans leiddi og trúarlærdóminn, vers og bænir, sem amman annaðist. Allt var þetta mótað af lúthersku rétttrúnaði í anda Hallgríms og Vídalíns. Jón Auðuns virðist á hinn bóginn hafa alist upp á trúarlega hlutlausu eða e.t.v. afskiptalausu heimili og hafði því mun ómótaðri túlkunarramma.

Eins og Jón Auðuns lýsir reynslu sinni var hún innhverf. Hann „fann“ nálægð Guðs. Hann varð gagntekinn friði sem jafnframt umvafði hann og allt umhverfi hans. Reynsla Sigurbjörns var á hinn bóginn úthverf. Hann „sá“ Guð skapa þúfur og stör í mýrinni.

Báðir upplifðu Guð og nálægð hans. Guð Jóns Auðuns var ópersónulegur og „algyðislegur“. Nálægð hans „fannst“ í barnssálinni um leið og allt umhverfið varð þrungið af henni. Hann skynjaði Guð í alheimsgeimi og Guð í sjálfum sér líkt og segir í stökunni. Ekki er gott að segja hvort Guð var innra með drengnum eða drengurinn innra með Guði. Guð Sigurbjörns var aftur á móti persónulegur. Hann var unglingur, skegglaus, fallegur og brosandi.  Hér virðist Guð vera á ferðinni sem Sonur, önnur persóna þrenningarinnar.

Sá Guð sem birtist Sigurbirni í mýrinni var þó ekki allur þar sem hann var séður. Stundum sást hann, stundum var bara bros hans eftir, stundum hvarf hann alveg. Hann var bæði afhjúpaður og hulinn (revelatus et absconditus). Hann var í senn góður og glaður og strangur. Hugsanlega reiður. Vart er mögulegt að lesa æskuminningar Sigurbjörns án þess að renna í grun að afi hans, Sigurbergur í Háu-Kotey, sjáist í gegnum grímuna sem Guð hjúpaði sig í mýrinni: að Sigurbjörn hafi skynjað Guð í gegnum drætti frá afa sínum sem miðlaði návist Guðs við húslesturinn.[13]

Lokaorð

Hér hefur verið látið að því liggja að hugsanlega sé mögulegt að skýra átök og ýfingar í kirkjusögu Íslands upp úr miðri tuttugustu öld út frá æskureynslu tveggja háklerka. E.t.v. má kalla þetta sálarsögu eða kannski bara sólarsögu af því að í dag er Jónsmessa.

Tilvísanir

[1] Gunnar Kristjánsson, Úr hugarheimi séra Matthíasar, Reykjavík: Ugla, 2020, bls.  214–125

[2] Þórunn Erlu Valdimarsdóttir, Upp á sigurhæðir: Saga Matthíasar Jochumssonar, Reykjavík: JPV útgáfa, 2006, bls. 570.

[3] Andrés Björnsson, „Matthías Jochumsson og lofsöngur hans: Erindi flutt í dómkirkjunni í Reykjavík 4. ágúst 1974“, Andvari 99/1974, bls. 48–52, hér 50.

[4] Matthías Jochumsson, Sögukaflar af sjálfum mér, Árni Kristjánsson sá um útgáfuna, Reykjavík: Ísafoldarprentsmiðja, 1959, bls. 339 (lýsinguna eignar MJ Jóni Bjarnasyni í Winnipeg); bls. 48–49.

[5] Matthías Jochumsson, Sögukaflar af sjálfum mér, bls. 50–51.

[6] Hér er byggt á bréfi frá 2010 úr fórum höfundar frá heimildarmanni sem stóð atburðarásinni mjög nærri. Sjá og Þórir Stephensen, Dómkirkjan í Reykjavík II, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag,  Dómkirkjan í Reykjavík, 1996, bls. 236–240.

[7] „Náttsöngur á jólanótt“, Morgunbl. 24.12.1963, bls. 3. Þetta var í fyrsta skipti í mannaminnum sem slík helgistund var haldin; Pétur Pétursson, „Þjóðkirkja, frelsi og fjölbreytni“, Til móts við nútímann, Kristni á Íslandi IV, ritstj. Hjalti Hugason, Reykjavík: Alþingi, 2000, bls. 368.

[8] Jón Auðuns, Líf og lífsviðhorf, Hafnarfjörður: Skuggsjá, 1976, bls. 56.

[9] Í tveggja manna tali tjáði Sigurður A. Magnússon höfundi að sagan væri að öllu leyti eins og Sigurbjörn Einarsson hefði sagt honum fyrir og væri að því leyti fremur hans verk.

[10] Sigurður A Magnússon, Sigurbjörn biskup: Ævi og starf, Reykjavík: Setberg, 1988, bls. 27. — Gaman væri að spá í hvert myndin af Guði í svörtu, síðu fati er sótt. Býr þar prestshempan að baki sem S.E. bar virðingu fyrir sem barn og bar síðan mikinn hluta ævinnar. Sé horft á mittislindann og samræðurnar við mýrisspýtuna óðinshanann og lóuþrælinn beltið kemur heil Frans upp í hugann. Óþarft er að taka fram að tæpast hefur S.E. þekkt til hans í barnæsku. Það kemur þó ekki að sök þar sem frásagan og túlkun hennar mótaðist ekki fyrr en löngu eftir reynsluna.

[11] Hjalmar Sudén, Religionen och rollerna: Ett psykologiskt studium av fromheten, Stokkhólmi: Verbum, 1959 (kom út í mörgum útgáfum eftir það).

[12] Bent hefur verið á að einkennilegt sé að Sundén taki ekki tillit til djúpsálarfræðinnar í ofangreindu verki þar sem hann hafi þó ætíð verið opinn fyrir því. Antoon Geels, Owe Wikström, Den religiösa människan: Psykologiska perspetiv, Löberör: Plus Ultra, 1985, bls. 83 (hér Geels).

[13] Hér væri freistandi að skoða aðra bókmenntalega afa-ímynd þar sem er afi á Knerri í verkum Gunnars Gunnarssonar.