Altarismyndir Kjarvals

Þessi orð eru tekin saman í tilefni þess að nú stendur yfir sýning á verkum Jóhannesar S. Kjarvals (1885-1972) undir heitinu: Draumaland. Sýningin er í Vestursal Kjarvalsstaða og lýkur 9. september. Á sýningunni er sjónum beint að verkum hans sem sýna fjörugt hugmyndaflug listamannsins og hvernig hann kom fyrir verum andans á léreftinu með sínum einstaka hætti, sveiflaði penslinum til að ráða og rýna í dulspekilegar gátur og vangaveltur. Síðan eru þar tvö verk sem eru altaristöflur.

Sýningin á Kjarvalssstöðum er kærkomin til að draga saman í stuttu máli fáein orð um altaristöflulistmálarann Kjarval í sögulegu samhengi.

Fáar ef nokkrar persónur mannkynssögunnar hafa verið jafn áleitið viðfang til listsköpunar og Jesús frá Nasaret. Engar lýsingar eru til á honum en sá skortur hefur ekki aftrað listamönnum frá því að fást við hann í list sinni.

En fyrst þetta…

Þegar skoða skal myndir af Jesú Kristi hjá fyrstu íslensku listmálarunum á 20. öld verður að hafa í huga að ekki verður neitt fullyrt með óhyggjandi hætti um hvaða einstaka myndir af Jesú frá Nasaret þeir kunna að hafa séð í menningarlegu umhverfi sínu þegar þeir máluðu sínar fyrstu myndir af honum sem voru altaristöflur. En þau verk sem þeir sáu og fleiri til, kunna að hafa haft áhrif á listsköpun þeirra eða orðið þeim sjálfstæð uppspretta við myndgerðina.

Enda þótt íslenskir menn lykju námi í myndlist eins og Þórarinn B. Þorláksson, Ásgrímur Jónsson og Jóhannes S. Kjarval, þá varð altaristöflumálun ekki stór þáttur í listmálun þeirra.[1] Þó var litið björtum augum til starfa þeirra fyrir kirkjurnar.[2]

Ekki er hægt að fullyrða neitt með vissu um hver myndheimur íslenskrar kristni var í huga ofangreindra þriggja listamanna. Þeir kunna til dæmis að hafa séð altaristöflur í sóknarkirkjum sínum sem börn og unglingar.[3]

Í nánasta menningarlega umhverfi þeirra Þórarins, Ásgríms og Kjarvals, íslensku frumherjanna í myndlist, hafa líklega  hvers kyns kristileg verk orðið á vegi þeirra.[4] Ýmsar myndir hafa hugsanlega borið fyrir sjónir þeirra í kirkjum, söfnum og í námi þeirra. Einnig þær prentuðu eftirmyndir sem komu til landsins og var hægt að kaupa.[5] Það er fremur ólíklegt að þeir hafi ekki séð ýmsar myndir eftir meistara fyrri alda af Jesú frá Nasaret. Kannski er nærtækast að nefna endurreisnarmálarana milli 14. og 16. aldar sem og einnig seinni tíma meistara.

Árið 1922 var auglýst í blöðum bók til sölu með Jesúmyndum eftir danska listmálarann Carl Bloch.[6] Ætla má að fyrrnefndu íslensku listamennirnir hafi allir séð altaristöflu Dómkirkjunnar í Reykjavík og hún kunni að hafa verið þeim fyrirmynd að einhverju leyti. Næsta víst má telja að íslensku frumherjarnir í myndlist hafi skoðað safn Thorvaldsen í Kaupmannahöfn og þar á meðal Kristsstyttuna kunnu, „Komið til mín“, og prýðir meðal annars Vor frúar dómkirkju þar í borg. Kirkjulistfræðingurinn Þóra Kristjánsdóttir segir að stytta Thorvaldsen hafi orðið „fyrirmynd margra málara í Evrópu“ auk þess sem stórar og smáar afsteypur af henni voru framleiddar í stórum stíl.[7] Ekki er fráleitt að fyrir augu frumherjanna íslensku hafi einnig borið hina frægu myndskreyttu Biblíu, Gustave Doré, en hún kom út í Kaupmannahöfn 1886.[8]

Þá er ekki fráleitt að þessi ungu listamannsefni hafi skoðað það sem Þjóðminjasafnið (þá: Þjóðmenjasafnið) hafði upp á að bjóða á lofti Safnahússins í Reykjavík. Greinargóður „leiðarvísir“ um safnið kom frá hendi Matthíasar Þórðarsonar, forstöðumanns safnsins, árið 1914. Þar má sjá að fjöldi trúarlegra mynda og gamalla altaristaflna var til sýnis í safninu.[9] Elsta hugsanlega Kristsmynd íslensk, Ufsakristur, rómanskur, kom í safnið aldamótaárið 1901[10] – kannski hafa þeir séð hann. Þá hafði Þórarinn B. Þorláksson gert eftirmyndir eftir danskri altaristöflu Dómkirkjunnar og einnig eftirmynd eftir Carl H. Bloch, sem var vinsæll Biblíumyndamálari í Danmörku, áður en hann þreytti sjálfur frumraun sína með eigin töflu í Þingeyrarkirkju 1911.[11]

Hinn hefðbundni biblíumyndastíll er aðaleinkenni hinna trúarlegu mynda listamannanna þriggja. Það er raunsæissvipur á þeim og rómantískur hjá Þórarni B. Þorlákssyni og Ásgrími Jónssyni. Kjarval nær oftast að brjótast úr fjötrum raunsæisins og fara sínar eigin leiðir. Í sumum þeirra kennir áhrifa frá impressjónisma og expressjónisma. Segja má að í nokkrum myndanna votti fyrir stíl Pre-Rafaelíta[12] en ekki er vitað hvort þeir þekktu til þeirrar listhreyfingar.

Jóhannes S. Kjarval (1885-1972) stundaði um tíma nám hjá Ásgrími Jónssyni, listmálara. Fór svo utan til London, sótti um nám í Konunglega listaháskólanum þar en fékk ekki inngöngu. Hann var í London í þrjá mánuði í safnaskoðun og málaði. Síðan hélt hann til Kaupmannahafnar og hóf nám í Konunglega listaháskólanum og lauk því 1917.[13] Kjarval taldi sig vera trúaðan mann og sagði meðal annars um það: „Heldurðu að við séum ekki umboðsmenn almættisins, kæri vinur, ojú ekkert minna.“[14]

Frumverk (altaristöflur) eru í Bakkagerðiskirkju, 1914, Vopnafjarðarkirkju 1916, Rípurkirkju í Hegranesi 1925, Innra-Hólmskirkju við Akranes 1931 og Blönduóskirkju 1952. Þá er verk eftir hann sem ber heitið Ummyndunin á fjallinu, sem líklegt að hafi verið málað sem altaristafla en er í einkaeign. Ekki er vitað hvenær það var málað.

Altaristafla Bakkagerðiskirkju í Borgarfirði eystra

Kjarval ólst upp í Borgarfirði eystra frá fimm ára aldri til sextán ára aldurs. Meðan hann málaði altaristöfluna í kirkjuna árið 1914 skiptust konurnar í þorpinu á að hafa listamanninn í fæði en þær áttu frumkvæði að því að fá hann til að mála töfluna. [15]

Stefið er Fjallræðan.

Mynd Jesú: Hér er hvítklæddur Kristur í miðju myndar og í nokkurri fjarlægð. Á hörund er Jesús ljós, brúnhærður og hár skipt í miðju, sítt skegg og hægri hönd reist upp til blessunar og sú vinstri útrétt. Hann er berfættur.

Ermar kyrtilsins eru óvenju víðar. Umkringis hann er birta og himinninn er svo að annað hvort er sól að hníga til viðar eða rísa upp. Þetta er Fjallræðumynd.

Gífurlegur fjöldi fólks hlýðir á og athyglisvert að sjá að flestir eru með skollitað hár en þó sér í tvo sköllótta menn vinstra og hægra megin. Í mannfjöldanum er ákveðin bylgjuhreyfing. Klæðaburður hans er ákveðin andstæða hins skjannahvíta kyrtils Jesú frá Nasaret. Dyrfjöll í baksýn.[16]

Altaristaflan kom í kirkjuna 1914.

Altaristafla Vopnafjarðarkirkju

Stefið er Jesús talar við fólk.

Mynd Jesú: Hann er í hvítum kyrtli, grannvaxinn og gervilegur á velli. Dökkhærður, dökkt skegg. Ennið með óvenjulegum hvítum hring – eins og hvít sól. Hann er alvörufullur á svip. Vinstri hönd upprétt og sú hægri ögn sveigð upp á við. Sést í fætur hans. Hann er miðpunktur myndarinnar.

Hér er Jesús Kristur hugsanlega staddur í samkunduhúsi eða í híbýlum efnafólks. Tvær sterklegar bláar súlur bak honum og stigar sitt hvoru megin. Litavalið er nokkuð kalt, blátt (minnir á bláa tímabilið hjá Picasso) og fjólublátt en klæðnaður nokkurra sem á hlýða er í jarðlitum. Dyr opnar. Fólkið situr eða stendur. Hægra megin sést maður nokkur liggja og gæti hann verið sjúklingur sem til hans hafi verið borinn í lækningaskyni. Myndin er nokkuð dæmigerð biblíumynd þar sem Jesús læknar og prédikar. Útlit hans kemur heim og saman við hina hefðbundnu mynd af honum.

Ljósi flekkur á enni Jesú sést mjög vel og hvernig birta fellur niður nef og á kinnbein.

Altaristaflan kom í kirkjuna 1916.[17]

Altaristafla Rípurkirkju í Hegranesi í Skagafirði

Taflan á sér sérstaka sögu sem Kirkjublaðið.is vék að í umfjöllun sinni um Rípurkirkju sem kirkju mánaðarins og má lesa um hér.

Altaristaflan kom í kirkjuna 1925, var tekin úr kirkjunni og önnur tafla sett þar upp. Taflan er á Gljúfrasteini í Mosfellsbæ.[18]

Stefið er skírn Jesú.

Mynd Jesú: Jesús réttir hendur mót Jóhannesi skírara sem er með helgibaug og skiptast þar á brúnir litir og fjólubláir. Geislabaugur um höfuð Jesú er býsna stór með grænleitum ytri borða og inni í hinum stærri er stjörnubaugur með ýmsum táknum. Svo er að sjá sem dúfa hefji sig til flugs úr hinum helga baug, tákn heilags anda.

Vangasvipur Jesú sést. Hann er skegglaus, virðist ungur maður, og hár liðað.

Bak þeim frændum Jesú og Jóhannesi er íslenskt landslag.

Altaristafla Innra-Hólmskirkju 

Stefið er kross kristninngar, kross Krists.

Þessi tafla er höfð með enda þótt hún sýni ekki mynd af Jesú Kristi. Hins vegar er krossinn tákn hans. Hér stendur krossinn á hæð (Golgatahæð?). Himinn er þrútinn og dökkur en sér þó djarfa fyrir himinbláma ofan við krossinn. Þetta er sennilega upprisumynd – Kristur er ekki á krossinum og slíkir standa fyrir sigur Krists (lat. Christus Victor). Krossinn er hvort tveggja í senn sigurtákn og tákn dauða, þjáningar.

Altaristaflan er með þeim sérstakari í kirkjum landsins. Myndin kom í kirkjuna 1931. Ástæða þess að mynd Kjarvals er í kirkjunni er sú að maður nokkur, bóndi á Eystra-Krossi, veiktist og var honum vísað til Reykjavíkur til lækninga. Þar dvaldist hann vetrarlangt og hét á kirkjuna að næði hann heilsu myndi hann biðja Jóhannes Kjarval sem hann hafði kynnst í suðurför sinni, að mála altaristöflu. Þetta gekk eftir, hann náði heilsu og Kjarval málaði mynd, setti reyndar ekki stafi sína við hana. – Altarismyndin sýnir trékross rekinn niður í íslenskan svörð, annar armurinn ögn klofinn í endann sem og efst á hinum lóðrétta ási, krossinn er skorðaður af með grjóti, ekkert fólk sjáanlegt. Sterkt tákn í einfaldri boðun sinni. Altaristaflan stendur á litlum stalli sem á er letrað: Það er fullkomnað. (Jóhannesarguðspjall 19. 30; sjötta orð Krists á krossinum).[19]

Altaristafla Blönduóskirkju

Stef þessarar töflu er Emmausförin.

Mynd Jesú: Jesús er gullinhærður á myndinni, augun skýr og munnur lítill; hann er skegglaus. Blár litur er ráðandi og skapar ákveðna dulúð.

Líklega eru stílfærð Dyrfjöll þar í baksýn og hús með turni vinstra megin uppi á hamrinum. Helgibaugar eru í kringum lærisveinana tvo eins og meistara þeirra og ekki aðeins um höfuð þeirra heldur streyma baugarnir umhverfis líkama þeirra – sem sé órofin lína látin fara um þá. Þeir virðast svífa um inni í myndfletinum. Órólegar línur koma mikilli hreyfingu á myndina. Svo er sem þeir þrír séu í öðrum heimi eða á leið inn í aðra vídd veraldar. Expressjónískur stíll.

Altaristaflan kom í kirkjuna 1952.[20]

Sjötta altaristaflan

Þá er að geta þess að á sýningunni sem nú stendur yfir á Kjarvalsstöðum er málverk eftir Kjarval sem telja má að hafi verið hugsað sem altaristafla. Það er í einkaeign. Ekki er vitað hvort verkið hafi verið ætlað einhverri sérstakri kirkju. Verkið heitir Ummyndunin á fjallinu, og er án ártals – gæti verið frá 1910-1930. Það er frásögn Matteusar guðspjallamanns sem listamaðurinn byggir á og hljóðar hún svo:

Eftir sex daga tekur Jesús með sér þá Pétur, Jakob og Jóhannes, bróður hans, og fer með þá upp á hátt fjall að þeir væru einir saman. Þar ummyndaðist hann fyrir augum þeirra, ásjóna hans skein sem sól og klæði hans urðu björt eins og ljós. Og Móse og Elía birtust þeim og voru þeir á tali við Jesú. Pétur tók til máls og sagði við Jesú: „Drottinn, gott er að við erum hér. Ef þú vilt skal ég gera hér þrjár tjaldbúðir, þér eina, Móse eina og Elía eina.“
Meðan Pétur var enn að tala skyggði yfir þá bjart ský og rödd úr skýinu sagði: „Þessi er minn elskaði sonur sem ég hef velþóknun á. Hlýðið á hann!“ (17.1-5).

Þegar litið er yfir þessi trúarlegu verk Kjarvals sést vel að hann er mjög sjálfstæður í gerð Jesúmynda sinna og þá einkum í altaristöflunni sem hann gerði fyrir Rípurkirkju og Blönduóskirkju. Sú fyrrnefnda er rík af symbólisma en sú síðarnefnda er mjög svo í svipuðum stíl og margar mannamyndir hans (og reyndar landslagsmyndir) þar sem listamaðurinn leikur sér með einfalt draumkennt bylgjuform og gælir við impressjónisma eða expressjónisma og yfirhafinn natúralisma. Hins vegar eru töflurnar sem hann gerði fyrir Bakkagerðiskirkju og Vopnafjarðarkirkju allhefðbundnar þegar horft er til myndarinnar af Jesú. Hið sama er að segja um síðastnefnda verk hans sem byggir á ummyndunarfrásögninni.

Myndir: Kirkjublaðið.is nema annars sé getið

 

Þetta eru þær altaristöflur eftir Kjarval sem höfundi er kunnugt um. Séu töflurnar fleiri þætti höfundi vænt um að fá upplýsingar um þær: kirkjubladid@kirkjubladid.is

Tilvísanir

[1] Þórarinn málaði fimm frumverka-altaristöflur og jafnmargar eftirmyndir. Sjá: Þórarinn B. Þorláksson, brautryðjandi í byrjun aldar, ritstj. Ólafur Kvaran (Listasafn Íslands: Reykjavík 2000,) 102-103. „Eitt hlutverk hefur Ásgrímur haft á hendi fremur öðrum íslenzkum málurum, en það er að prýða kirkjur landsins málverkum. Hann hefur málað allmargar altaristöflur.“ Sveinn Sigurðsson, „Ásgrímur málari“ í Eimreiðin, 4. hefti 1. október 1925, 343.

[2] Þórhallur Bjarnarson (?), „Altaristöflur íslenskar,“ Nýtt kirkjublað, hálfsmánaðarrit fyrir kristindóm og kristilega menning, 1. júlí, 13. blað (1911), 159.

[3] Þórarinn B. Þorláksson var prestssonur og missti föður sinn fimm ára gamall – fæddist á Undirfelli í Vatnsdal en í kirkjunni þar var aðeins hvítur kross sem altaristafla (30.VII.1910: Kirknaskrá Matthíasar Þórðarsonar, Undirfell) – mynd eftir Ásgrím kom síðar. Hins vegar fluttist Þórarinn eftir lát föður síns til bróður síns sem var prestur á Tjörn á Vatnsnesi og bjó þar til hann fluttist til Reykjavíkur átján ára gamall, sjá: Þórarinn B. Þorláksson, brautryðjandi í byrjun aldar, ritstj. Ólafur Kvaran (Listasafn Íslands: Reykjavík 2000,) 10. Sjá einnig: Matthías Þórðarson, Íslenskir listamenn ( Rit Listvinafjelags Íslands I: Reykjavík 1920) 106.

[4] Þ.e. þeirra Þórarins B. Þorlákssonar, Ásgríms Jónssonar og Jóhannesar Kjarvals. Fleiri töldust til frumherja eða brautryðjenda í myndlistinni, eins og þeir Einar Jónsson, Jón Stefánsson og Guðmundur Thorsteinsson.

[5] Greint var til dæmis frá því í Ísafold 15. júní 1907 að prófastinum á Undirfelli, sr. Hjörleifi Einarssyni, hefði verið færð að gjöf eirstungumynd eftir „danska snillinginn Carl Bloch og heitir Christus Consolator.“

[6] Morgunblaðið 18. desember 1922: „Hefir hún að geyma 20 gullfallegar myndir eftir Carl Bloch, sem allar eru teknar úr lífssögu Krists.“

[7] Þóra Kristjánsdóttir, Myndheimur íslenskrar kristni,“ í Kristni á Íslandi – Útgáfumálþing (Skrifstofa Alþingis: Reykjavík 2001), 38. Hér má sjá þessa grein hennar í heild sinni.

[8] Biblía Gustave Doré barst í hendur listmálarans Arngríms Jónssonar (1829-1887) skömmu fyrir andlát hans – kannski var það fyrsta eintakið sem kom hingað til lands. Arngrímur var ekki hrifinn af myndum Doré og skrifaði svo í bréfi: „Gustave Doré er Realisti af fyrstu röð, en þar er ég ekki ekki með“. Sjá: Kristján Eldjárn: Arngrímur málari (Iðunn: Reykjavík 1983), 160. – Þess má geta að Biblía Gustave Doré kom út á íslensku 1945: Biblían í myndum.

[9] Matthías Þórðarson, Þjóðmenjasafn Íslands – Leiðarvísir, (Jóh. Jóhannesson: Reykjavík 1914). Til dæmis Smámyndir, krossar o.fl., bls. 15-17, og Altaristöflur, bls. 27-30. Engar myndir, aðeins lýsingar á því sem var hægt að sjá á safninu.

[10] Kristján Eldjárn, Hundrað ár í Þjóðminjasafni (Mál og menning: Reykjavík 1994), 38. kafli (ekkert bls.tal).

[11]Þórarinn B. Þorláksson, brautryðjandi í byrjun aldar, ritstj. Ólafur Kvaran (Listasafn Íslands: Reykjavík 2000,) 102.

[12] Æsa Sigurjónsdóttir, „Pre-Rafaelítar“ í Vetrarvirki – Björn Th. Björnsson, listfræðingur sjötugur 3. september 1992 – Afmæliskveðja frá nemendum (Mál og menning: Reykjavík 1993), 195: „Bjartir og sterkir blágrænir, vínrauðir og fjólubláir litir einkenna oft málverk Pre-Rafaelítanna. Þessir litir eru þannig samsettir að þeir kalla fram metafýsíska kennd, jafnvel trúarlega á stundum.“

[13] Kjarval, eftir Kristínu G. Guðnadóttur, Gylfa Gíslason, Arthur C. Danto, Matthías Johannessen, Silju Aðalsteinsdóttur og Eirík Þorláksson, „Æviannáll og skrár,“ ritstj. Eiríkur Þorláksson, (Nesútgáfan: Reykjavík 2005), 597-599.

[14] Matthías Johannessen, Kjarvalskver (Helgafell: Reykjavík 1974), 26.

[15] Sjá: Fólkið í kirkjunni: Kirkja við ysta haf – sótt 15. apríl 2025.

[16] „Árið eftir að taflan var máluð visiterar Bakkagerðiskirkju biskupinn yfir Íslandi, sem þá var Jón Helgason. Honum er sýnd taflan og hann er beðinn um að vígja hana. En hann neitar því. „Þetta er engin altaristafla þessi ósköp,“ segir hann. Hann gat ekki fundið neitt að handbragðinu, enda er það snilldarlegt. Hins vegar taldi hann efni myndarinnar ókristilegt; nefndi sem dæmi að hvítir kyrtlar hefðu ekki verið til fyrr en löngu eftir að fjallaræðan var flutt.“ Indriði G. Þorsteinsson, Jóhannes Sveinsson Kjarval, ævisaga I. (Almenna bókafélagið: Reykjavík 1985), 89-90. Frásögnina sækir Indriði í bókina Björtu hliðarnar, minningar Sigurjónu Jakobsdóttur sem kom út 1983 og Gylfi Gröndal skráði – Setberg gaf út.

[17] Kirkjur Íslands, 24. bindi, Vopnafjarðarkirkja (Þjóðminjasafn Íslands o.fl.: Reykjavík 2015), 291.

[18] Sjá: Rípurkirkja – Kirkjublaðið.is – Kjarval lýsti þessari töflu í orðum í samtali við Matthías Johannessen, sjá: Matthías Johannessen, Kjarvalskver, (Helgafell: Reykjavík 1974), 8.

[19] Sjá: Fólkið í kirkjunni: Engin uppgjöf – sótt 15. apríl 2025.

[20] Kirkjur Íslands, 8. bindi, Blönduóskirkja, (Þjóðminjasafn Íslands o.fl.: Reykjavík 2006), 97.